‘‘Ertak-terapiya’’ nima, u bolaga qachon kerak va bu usul umuman ishlaydimi?

‘‘Ertak-terapiya’’ (сказкотерапия) — bolaga o‘z tuyg‘ularini anglashga, qo‘rquvlarini yengishga va murakkab savollarga javob topishga yordam beradigan turli texnikalar haqida gaplashamiz.

Ushbu o‘qitish usulini o‘rganuvchi va qo‘llovchi mutaxassislar ertaklarning 5 ta turini ajratib ko‘rsatishadi:

• didaktik — bolalarga yangi tushunchalarni, ijtimoiy normalarni o‘rgatadi, nima yaxshi-yu, nima yomonligini ko‘rsatadi;

• psixologik — bolalarni qo‘llab-quvvatlaydi va muhim savollarga javob topishga yordam beradi;

• diagnostik — bolaning xarakterini yaxshiroq bilishga va uning atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini tushunishga yordam beradi;

• meditativ — ong osti darajasiga yo‘naltirilgan bo‘lib, tinglovchi va hikoyachi o‘rtasidagi muloqotga asoslanadi;

• badiiy — turli xalqlarning madaniyati va matn go‘zalligi haqida so‘zlaydi.

Ertaklar yordamida o‘qitish va tarbiyalash usulining yagona qabul qilingan nomi yo‘q. Ko‘pchilik skazkoterapiya (ertak terapiya) haqida eshitgan — bu o‘z qo‘rquvlarini bilish, ularni yengish va his-tuyg‘ularni tartibga solishning psixologik usulidir. Unda ko‘pincha psixologik va diagnostik ertaklardan foydalaniladi.

Bunda har doim ham klassik yoki hamma biladigan ertaklar tanlanmaydi: ko‘plab mutaxassislar boladagi muayyan muammoni hal qilish uchun hikoyalarni o‘zlari yozishadi.

Shuning uchun skazkoterapiyani ertaklar orqali tarbiyalash usulining bir qismi deb atash mumkin. Bu usulning tuyg‘ular bilan ishlashdan tashqari yana ko‘plab maqsadlari bor.

Nima uchun bu foydali (hatto kattalar uchun ham)?

Pedagog Konstantin Ushinskiyning fikricha, ertaklar yengilligi va tabiiyligi tufayli kichik yoshdagi bolalarning hissiy ehtiyojlariga mos keladi.

U ertaklarni o‘z o‘qitish metodikasiga kiritgan, chunki reallik bilan bog‘liq bo‘lgan sehrli hikoyalar bolaning aqliy qobiliyatlarini va axloqiy fazilatlarini uyg‘un ravishda rivojlantiradi.

• Insoniy munosabatlar va tabiat haqida ilk bilimlar: bolalar tanish vaziyatlarni va o‘z kechinmalarini taniydilar, o‘zlarini qahramonlar bilan bog‘laydilar va ularga hamdard bo‘ladilar. Shu tariqa emotsional intellekt shakllanadi.

• Tasavvur va kreativlik: agar shunchaki kitob o‘qib bermasdan, o‘qilgan narsani muhokama qilsangiz va syujetni qanday qiziqarliroq qilish haqida xayol sursangiz, bolaning tasavvuri rivojlanadi.

• Kitobga muhabbat: ertaklar kitob dunyosi naqadar xilma-xil ekanini ko‘rsatadi. Muhimi — qiziqish uyg‘otish va bolani yangi hikoyalar izlashga ilhomlantirishdir.

• Nutqni rivojlantirish: bu usul eshitgan narsasini qayta so‘zlab berish ko‘nikmasini rivojlantiradi va so‘z boyligini oshiradi. Ayniqsa, 3–4 yoshli bolalar uchun bu juda muhim.

• Dunyoni turlicha ko‘rish: ba’zilar ertaklar dunyoni faqat ‘‘oq va qora’’ga ajratadi deb hisoblaydi. Ammo hammasi sizning tahlilingizga bog‘liq: yovuz qahramonlarni tushunishga harakat qilasizmi? Nima uchun Bo‘ri Qizil shapkachaning buvisini yemoqchi bo‘lganini so‘raysizmi? Balki ovchilar hamma o‘ljani qirib tashlagani uchun uning ovqati qolmagandir?

• Mantiq va matematika: o‘qishdan keyingi faoliyatlar mantiqiy fikrlashni ham rivojlantirishi mumkin.

Ertaklar yordamida qanday tarbiyalash kerak?

1. Ertaklarni tanlang: yaqin bir oy ichida o‘qiydigan kitoblaringizni belgilang. Har bir asarga bir yoki ikki hafta ajratish mumkin. Masalan, qishki ta’til oldidan Andersenning «Qor malikasi»ni eslash ayni muddao.

2. Maqsadingizni belgilang: avval o‘zingizga, keyin bolaga nega aynan shu ertakni o‘qiyotganingizni tushuntiring. Qaysi mavzularni muhokama qilmoqchisiz?

3. Muhit yarating: ertak kayfiyatiga sho‘ng‘ish uchun uyda o‘sha muhitni yarating: qog‘ozdan qor parchalarini yasang, derazalarga naqshlar yopishtiring.

4. Savollar bering: o‘qish jarayonida to‘xtab, bolaning fikrini so‘rang: «Gerda qaytib ketsa bo‘larmidi?», «Qor malikasining kuchi nimada?»

5. Bolaning savollariga javob bering: agar bola tushunmagan so‘zini so‘rasa, to‘xtab tushuntiring.

6. Tahlil qiling: o‘qib bo‘lgach, bolaning taassurotlarini, qaysi qahramonga hamdard bo‘lganini muhokama qiling.

7. Faollik ko‘rsating: viktorinalar o‘tkazing, qahramonlarni yasang, kiyinish o‘yinlarini (kospley) tashkil qiling yoki bolaga ertakning davomini yozishni taklif qiling.

Qishki mutolaa uchun tavsiya etiladigan asarlar:

• ‘‘Qor malikasi’’ (X.K. Andersen) — yuqoridagi sxema bo‘yicha;

• ‘‘12 oy’’ — 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun;

• ‘‘Sehrli qish’’ (Tuve Yansson) — mumi-trollar ishqibozlari uchun;

• ‘‘Zulmat chiroqlari’’ (Filip Pulman) — o‘spirinlar uchun antiutopiya;

• ‘‘Цикл о Хайди’’ (Yoxanna Spiri) — Alp tog‘laridagi qizaloq sarguzashtlari;

• ‘‘Qishki jang’’ (Jan-Klod Murleva);

• ‘‘Kumush konkilar’’ (Meri Mej Dodj) — XIX asr Niderlandiyasi haqida;

• ‘‘Kichik ayollar’’ (Luiza Mey Olkott) — shinam va oilaviy mutolaa uchun.