Oʻqish yoki universitetdagi imtihonlarga tayyorgarlikni eslab koʻring: koʻpchilik imtihondan bir-ikki kun oldin oʻquv materiallarini tez yodlab olishga harakat qiladi. Ammo imtihondan keyin, hatto eng faol talabalar bir haftadan keyin ham biroz maʼlumotni eslashlari mumkin. Bir necha oy oʻtib, ularning oʻzi ham hech narsani yodga ololmaydi.
Ushbu jarayonni German Ebbingauzning unutish qiyosi tushuntirib beradi. Quyida ushbu konsepsiyaning mohiyati va uning talabalarga maʼlumotni uzoq muddatli esda saqlashlari uchun qanday yordam berishi mumkinligi haqida maʼlumot keltiriladi.
Unutish qiyosi nima va uning ishonchliligi haqida
German Ebbingauz unutish qiyosi konsepsiyasini XIX asr oxirida oʻzining “Xotira haqida” (Über das Gedächtnis) asarida ilgari surgan. U inson xotirasining imkoniyatlarini oʻrganish uchun turli tajribalar oʻtkazgan. Taʼlim jarayonida ishtirokchilar maʼnosiz boʻgʻinlarni yodlab, ularni qanchalik tez unutishlarini koʻrsatgan.
Natijada, Ebbingauz shunday xulosaga kelgan: yodlashdan 20 daqiqa oʻtgach, ishtirokchilar maʼlumotning faqat 60% ini eslaydilar. 9 soatdan keyin bu koʻrsatkich 40% ga tushadi, bir oydan keyin esa 20% yoki undan kam boʻladi. Ushbu maʼlumotlar “Ebbingauz qiyosi” nomi bilan mashhur boʻlgan.
Zamonaviy tadqiqotlarda tasdiqlangan nazariya
2015-yilda niderlandiyalik olimlar Djaap Murr va Djori Dros Ebbingauzning tajribalarini qayta oʻrganib, oʻxshash natijalarga erishishgan. Ular nemis olimining matematik va statistik tahlillarga asoslangan tadqiqotlari muhimligini taʼkidladilar.
Bundan tashqari, ilmiy hamjamiyatda unutuvchanlik qismi odamlarning eng yorqin voqealar haqidagi xotiralariga qanday bogʻliq ekanligi haqida uzoq vaqt davomida bahs-munozaralar boʻlib oʻtgan. Bir qator tadqiqotlardan soʻng, olimlar “chaqmoq xotiralar” degan tushunchani kiritdilar — yaʼni odam birinchi marta kutilmagan hodisa haqida (masalan, terrorchilik akti haqida) eshitgan paytdagi xotiralar. Maʼlum boʻlishicha, odamlarga muhim voqeani yaxshi eslayman, deb oʻylashlariga qaramay, vaqt oʻtishi bilan tafsilotlar baribir unutilib boradi.
Nega unutish foydali?
Xotiraning cheklangan imkoniyatlari tufayli unutish — tabiiy jarayondir. Odam miyasi zarur boʻlmagan maʼlumotlarni oʻchirib, oʻz “xotira hajmini” optimallashtiradi. Bu jarayon inson uchun foydali boʻlib, miyani kerakli maʼlumotlar bilan toʻldirishga yordam beradi.
Lekin muhim maʼlumotlarni unutib qoʻymaslik uchun maʼlumotlarni mustahkamlash boʻyicha maxsus usullar qoʻllanilishi kerak.
Maʼlumotni uzoq vaqt esda qoldirish usullari
Ebbingauz nafaqat unutuvchanlik qismini ishlab chiqqan, balki xotiramizga taʼsir qiluvchi ayrim omillarni ham belgilab bergan. Ushbu omillarni hisobga olgan holda, talabalar materialni samarali oʻzlashtirishi uchun maʼlumotni taqdim etishni rejalashtirish mumkin.
1. Axborotni tinglovchilar uchun mazmunli qiling
Agar siz talabalar oʻrganishi kerak boʻlgan materialni yaxshi tuzilgan, tushunarli, ahamiyatli va mantiqiy tarzda taqdim etsangiz, ular uchun uni eslab qolish ancha oson boʻladi.
Fan bilan talabalar oʻrtasida ularni oldindan biladigan maʼlumotlari bilan oʻzaro bogʻliqliklar yarating, nazariyani kontekstda tushuntiring. Bu ommaviy madaniyat yoki kundalik hayot boʻlishi mumkin. Kattalarga oʻrgatishda esa vazifa yanada osonlashadi, chunki ularda allaqachon boy bilim va tajriba zaxirasi bor, buni foydalanish mumkin. Qiyin tushunchalarni sodda misollarda tushuntirishga harakat qiling.
2. Takrorlash ahamiyatini hisobga oling
Yangi maʼlumotning tez unutilishining oldini olish uchun oddiy takrorlash yetarli boʻlishi mumkin. Oʻrganilgan materialni takrorlash uchun eng yaxshi vaqt — bu maʼlumot bilan tanishganingizdan 20 minut oʻtib boʻladi. Unutuvchanlik qismini koʻrganimizda, aynan shu vaqtda qismning chuqur pasayishi kuzatiladi.
Ha, har bir sessiyadan keyin maʼlumot qisman unutiladi, lekin unutilish jarayoni sekinlashadi. Ushbu texnika maʼlumotni maʼlum vaqt intervallari orqali takrorlashga asoslanadi: masalan, 20 minutdan keyin, soʻng bir soatdan keyin, uch soatdan keyin, bir kun, uch kun, bir hafta va hokazo.
Intervalli takrorlashning foydasini tekshirish kognitiv psixologiya doirasida oʻtgan asrning yetmishinchi yillarida boshlangan. Tomas Landauer va Robert Byork psixologiya talabalari guruhini yigʻib, ularning “odam suratlari + uning ismi” bogʻliqligini qay darajada yodda saqlashiga oid tajriba oʻtkazgan. Gipoteza tasdiqlanib intervallarni bosqichma-bosqich oshirish ishtirokchilarga maʼlumotni uzoq vaqt eslab qolishga yordam bergan.
Biroq bu texnika asosan faktlar, soʻzlar yoki formulalarni eslab qolish nuqtayi nazaridan oʻrganiladi. U murakkab maʼlumotlarni oʻzlashtirish, fikrlashni talab qiladigan sharoitlarda qanchalik samarali ishlashi haligacha aniq emas.
3. Oʻquvchilarga qoʻshimcha mashqlar bering
“Qayta oʻrganish” (ingliz tilida overlearning) atamasi bor, u inson muayyan koʻnikmani maksimal darajada oʻzlashtirgandan keyin ham shu koʻnikmani mashq qilish jarayonini anglatadi. Masalan, agar siz bir soat basketbol maydonida uch ochkolik zarbalarni amalga oshirishni mashq qilgan boʻlsangiz, qoʻshimcha 15 daqiqa shu ish bilan shugʻullanish ushbu mahoratingizni yanada mustahkamlashga yordam beradi.
“Qayta oʻrganish”ning motor va koʻrish koʻnikmalarini rivojlantirishda qanchalik foydali ekanligi yaxshi oʻrganilgan. Maʼlumotlarni oʻzlashtirish nuqtayi nazaridan bu holat unchalik keng oʻrganilmagan, lekin olimlar, masalan, chet tillarini oʻrganishda yoki faktlarni yodlashda ushbu usul yanada yaxshi natija beradi, deb taxmin qiladilar, chunki bu yerda oliy kognitiv funksiyalar ishga tushadi. Shuning uchun oʻrganilgan materialni mustahkamlash uchun mashqlarga koʻproq vaqt ajratish ortiqcha boʻlmaydi.
