Talabalarning ma’ruza davomida ko‘proq ma’lumotni o‘zlashtirishi uchun darsni kognitiv yuklama nazariyasi asosida rejalashtirish va tashkil qilish muhimdir.
Kognitiv yuklama nazariyasi — bu o‘quvchi bir vaqtning o‘zida ishchi xotirasida qanchalik ko‘p ma’lumotni ushlab turishi va qayta ishlashi mumkinligini optimallashtirishga qaratilgan ilmiy yondashuv. U ma’ruzani shunday tuzishga yordam beradiki, bunda talabalar yangi ma’lumotni osonroq qabul qiladi va mustahkamroq eslab qoladi.
2020-yilda yirik Amerika universitetlarining tibbiyot markazlari o‘qituvchilari ushbu masala bo‘yicha ilmiy tavsiyalar chop etgan. Quyida ularning asosiy fikrlari va ularga tayangan holdagi kognitiv nazariyalar qisqacha bayon qilinadi.
Kognitiv yuklamaning turlari
Kognitiv yuklama — bu o‘quvchi bir vaqtning o‘zida ishchi xotirasida ushlab turishi va qayta ishlashi kerak bo‘lgan ma’lumotlar miqdori. U 3 turga bo‘linadi:
1. Tashqi kognitiv yuklama (tashqi ta’sir)
Bu o‘qitish jarayoniga bevosita aloqasi bo‘lmagan, lekin o‘rganishga halal beradigan omillar:
masalan, deraza ortidagi shovqin, yon-atrofdagi suhbatlar, doskaga tushayotgan nursiz burchaklar, yomon ko‘rinadigan slaydlar, chalg‘ituvchi sharoitlar.
2. Ichki kognitiv yuklama (aqliy)
Bu o‘quvchi materialni tushunishga sarflaydigan intellektual sa’y-harakati. U o‘quvchining yoshi, tayyorgarlik darajasi, stress holati, mavzuning murakkabligi va tushuntirishning sodda yoki murakkabligiga qarab farq qiladi.
Masalan, bir xil ma’ruzani ona tilida tinglash bilan chet tilida tinglash o‘rtasida ichki yuklama darajasi sezilarli farq qiladi.
3. Tegishli (foydali) kognitiv yuklama
Bu yangi bilimlarni oldingilar bilan bog‘lash, ularni tizimlashtirish, yangi kognitiv sxemalar yaratish jarayonidir. Bu — haqiqiy o‘rganishning o‘zi: tushunish, eslab qolish va qo‘llash.
Gadjetlardan foydalanish – noutbuk va telefonlar qulay, lekin juda chalg‘itadi. Shu sababli ularning dars jarayonidagi ulushini cheklash tavsiya etiladi. So‘nggi tadqiqotlar hatto ma’ruza paytida bir daqiqalik telefon tanaffuslari diqqatni oshirishini ko‘rsatgan.
Shuningdek, qo‘lda yozilgan konspektlar ancha samarali eslab qolishga yordam beradi.
“Har bir so‘zni ko‘chirib bo‘lmaydi, shuning uchun ma’lumotni qayta ishlashga majbur bo‘linadi. Ana shu qayta ishlash jarayoni ma’lumotning ishchi xotiradan uzoq muddatli xotiraga o‘tishiga yordam beradi”, — deydi tadqiqotchilar.
Tashqi kognitiv yukni dars davomida kamaytirish
-
Shovqinni kamaytirish — masalan, derazani yopish va ovoz balandligini oshirish.
-
Yorug‘likni optimallashtirish — taxta yoki ekran ko‘rinishini yaxshilash.
-
Tasvirlar sifati — internet tezligi va rasm sifatini tekshirish, kerak bo‘lmasa sifatli rasmlar bilan almashtirish.
-
Gadjetlardan foydalanish — smartfon va noutbuklar diqqatni chalg‘itishi mumkin; qisqa tanaffuslar tashkillashtirish mumkin.
Daftarga qo‘lda yozish – ma’lumotni yaxshiroq eslab qolishga yordam beradi. Sababi, ma’lumotni oldindan qayta ishlash, uni ishchi xotiradan uzoq muddatli xotiraga uzatish uchun neyron aloqalarni ishga soladi.
Ichki kognitiv yukni optimallashtirish
-
Talabalarning mavjud bilimlarini faollashtirish va yangi ma’lumot bilan bog‘lash.
-
Dars hajmini tartibga solish — bir darsda 1–2 tushunchadan ortiq ma’lumot bermaslik.
-
Talabalar tajribasi va bilim darajasi bilan materialni moslashtirish — yangi ma’lumotni mavjud tajriba bilan bog‘lash osonroq tushunishga yordam beradi.
Diqqat! Agar talabalar bilim darajasi turlicha bo‘lsa, kontentni farqlash va auditoriya uchun belgilash tavsiya etiladi (masalan, ranglar bilan ajratish).
Foydali kognitiv yukni oshirish
-
Yangi ma’lumotni kognitiv sxemalarga joylashtirish — mavjud bilimlar bilan bog‘lash.
-
Ma’lumotni kichik bo‘laklarga bo‘lish va asta-sekin berish.
-
Talabalarga mavzular orasidagi bog‘liqlikni vizual tarzda ko‘rsatish — sxemalar, diagrammalar.
-
Ikkilangan kodlash nazariyasiga muvofiq, ma’lumotni so‘z va rasm orqali bir vaqtda berish.
-
Emotsiyalarni jalb qilish — qiziqish va ishtirokni oshiradi.
Yaxshi dars mazmuni uchun 7 prinsip:
– mavzuga darhol jalb qilish — qiziqarli misol yoki vazifa bilan boshlash;
– ketma-ket izohlash — mavzudan mavzuga sakramaslik;
– qiziqarli faktlarga ehtiyotkorlik bilan yondashish — asosiy ma’lumotni unutmang;
– mavjud tajriba va qisman yechilgan vazifalarni ishlatish — yangi materialni tushunishni osonlashtiradi;
– vizual materiallardan ehtiyotkor foydalanish — faqat maqsadli rasmlar va grafiklar;
– matn bilan ortiqcha yuklamaslik — slaydlarda qisqa tezislar va illyustratsiyalar yetarli;
– voz va harakatlarni nazorat qilish — aniq, sekin va tushunarli nutq, ortiqcha gestikulyatsiyani kamaytirish, auditoriya bilan ko‘z aloqa qilish.
