Сунъий интеллект ривожи таълимнинг ўз моҳиятини қайта кўриб чиқишга мажбур қилмоқда: агар кўплаб касблар яқин йилларда тубдан ўзгариб кетса ёки йўқолиб кетса, болаларни нимага ўқитамиз? «Ника» мактаби ривожлантириш директори Екатерина Лукянова сунъий интеллект даврида аҳамиятини йўқотмайдиган 4 та асосий компетенцияни ажратиб кўрсатади ва мактаб уларни қандай ривожлантира олишини тушунтиради.
Компетенция (лотинча cоmpetere — эришмоқ, муносиб бўлмоқ) сўзи турли соҳаларда қўлланилади, лекин асосий маъноси муайян ишни бажариш, муаммо ечиш ёки вазифани амалга ошириш учун зарур бўлган билимлар, кўникмалар, тажрибалар ва малакаларнинг бирлашмаси.
Нейротармоқлар матнлар ёзади, мусиқа ва тасвирлар яратади, ташхис қўяди, ҳатто илмий кашфиётлар қилади. Сунъий интеллект энди келажак технологияси эмас — у ҳозирнинг ўзида бизнинг ҳаётимизда мавжуд.
Келажакда болалар учун ҳақиқатан нима керак?
Ҳеч қачон эскирмайдиган билимлар
Педагогик ҳамжамиятда билим ва кўникмалар ўртасидаги оптимал нисбат ҳақида тез-тез баҳс қилинади. Замонавий мактабнинг вазифаси нима: болаларни танқидий фикрлашга, жамоада ишлашга, мустақил ўқишга ўргатишми ёки уларга фундаментал билим беришми? Бу дилеммадан иборат эмас. Танқидий фикрлаш бўш жойда ишламайди — у пухта предмет асосини талаб қилади. Тарихий воқеаларни давр контекстини билмасдан таҳлил қилиб бўлмайди. Асосий математик тушунчаларни тушунмасдан ноодатий масалаларни ечиш қийин.
Келажак компетенцияларининг тўртлиги
Европа Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт Ташкилоти (ОECD)нинг «Таълим 2030» доирасида, шунингдек турли давлат олимлари томонидан келажакда муваффақият учун зарур бир неча асосий кўникмалар таърифланган.
1. Алгоритмик фикрлаш
Замонавий болалар гаджетлардан моҳирона фойдаланади, бироқ рақамли саводхонлик — бу ижтимоий тармоқларда лента айлантириш эмас. Бу ҳаётимизга тобора кўпроқ таъсир қилаётган алгоритмлар мантиғини тушунишдир.
Алгоритмик фикрлаш мураккаб муаммоларни босқичма-босқич бўлишга, қонуниятларни топишга, жараёнларни оптималлаштиришга ёрдам беради. Бу кўникма ҳамма жойда қўл келади: адабиёт иншосини тузишда ҳам, илмий тажрибани режалаштиришда ҳам, мактаб тадбирини ташкил этишда ҳам.
2. Ахборотни танқидий баҳолаш
Нейротармоқлар инсон ёзганидан ажралмайдиган матнлар яратаётган дунёда ахборотни текшириш — омон қолиш масаласи.
Станфорд университети мутахассислари томонидан «History Education Group» доирасида ўтказилган тадқиқот (ҳатто генератив сунъий интеллект оммалашишидан олдин) шуни кўрсатдики: ўсмирларнинг 80% дан ортиғи реклама ва янгиликни фарқлай олмайди. Танқидий фикрлаш мактабда бир марталик медиахавфсизлик дарсларида эмас, балки ҳар куни, барча фанларда шаклланиши керак.
3. Креативлик
Нейротармоқлар мавжуд намуналарни мукаммал тарзда комбинация қилади, аммо ҳақиқий инновациялар бошқача пайдо бўлади. Улар мавжуд қарашларни шубҳа остига қўя олишни, ноодатий боғланишларни кўра олишни, уйғунлашмайдигандек туюлган нарсаларни бирлаштиришни талаб қилади.
Adobe компанияси тадқиқотига кўра, раҳбарларнинг 78% креативликни бизнес муваффақияти учун танқидий аҳамиятга эга деб ҳисоблайди, аммо атиги 25% ўз ходимларида бу кўникма етарли деб ўйлайди. Мактабнинг вазифаси — креатив фикрлашни тизимли равишда шакллантириш: фанлараро лойиҳалар, ягона тўғри жавоби бўлмаган вазифалар, тажриба ва хатога рухсат бериш орқали.
4. Эмоционал интеллект
Юқори эмоционал интеллектга эга болалар ўқишда, мураккаб топшириқларда, стрессда яхшироқ натижа кўрсатади. Агар мактаб болаларни ўз ҳис-туйғуларини англашга, уларга бошқарув беришга, бошқаларнинг ҳолатини тушунишга, самарали мулоқотга, низоларни ҳал қилишга ва жамоада ишлашга ўргатса, уларни катталар ҳаётига янада яхши тайёрлайди. Бу кўникмалар автоматлаштирилган дунёда устунликка айланади.
Замонавий мактаб қандай бўлиши керак?
Кўпчилик замонавий мактабни чиройли бино, технологик жиҳозлар — интерактив доскалар, планшетлар, электрон кундаликлар деб тасаввур қилади. Аммо агар ўқишнинг моҳияти шунчаки тўғри жавобларни ёдлаш ва механик бажаришга бориб тақалса (ҳатто гаджетлар ёрдамида бўлса ҳам), бундай таълим келажакка тайёрламайди.
ОECD маълумотларига кўра, 2000 йилларда мактабларни оммавий компьютерлаштирган мамлакатларда ўқувчиларнинг академик натижалари яхшиланмаган. Сабаб оддий: технологиялар жорий этилган, аммо педагогик ёндашувлар ўзгармаган.
Технология — восита, мақсад эмас. У дунё бўйича таълим ресурсларига кириш имконини беради, ўқитувчига ўқувчилар ютуқларини кузатишда ёрдам беради, унга текширувлардан бўш вақт яратиб, синф билан мулоқот қилишга имкон беради.
Замонавий мактабнинг асоси — педагогик модель. Ўйлаш, савол бериш, жавоб топиш, таҳлил қилиш — булар инсон билан мулоқот жараёнида шаклланади, планшет билан эмас.
Ўқитувчининг янги роли
Маълумот исталган пайтда интернетда мавжуд бўлган замонда ўқитувчининг роли тубдан ўзгаради. У энди ягона билим манбаи эмас, балки маълумот оқимида йўналиш берувчи ментор.
Бугунги самарадор ўқитувчи — бу ўз фанини биладиган мутахассис бўлиш билан бирга таълим жараёни дизайнери ва гуруҳ ишини ташкил этувчи фасилитатордир. У ўқувчилар савол берадиган, кашфиёт қиладиган, қийинчиликларни енгадиган муҳит яратади.
Фасилитатор — бу гуруҳ ишини осонлаштирувчи, қўллаб-қувватловчи ва йўналтирувчи шахс бўлиб, жамоага умумий мақсадга эришишда, самарали мулоқотда ва муаммоларни ҳал қилишда ёрдам беради, лекин бошлиқ вазифасини ўйнамайди. Фасилитатор мунозарани бошқаради, иштирокчиларни рағбатлантиради ва муҳитни қулай (енгил/қулай – facilis дан олинган) қилади.
Дунё билан очиқлик
Энг яхши педагогик ғоялар миллатга боғлиқ эмас. Финларнинг ўйин орқали ўқитиш модели, Сингапурнинг математик фикрлашни ривожлантириш тизими, Канаданинг кўп тиллилик ёндашуви — буларнинг барчасини ўқув шароитига мослаштириш мумкин.
Мультимаданий таълим — танқидий фикрлаш, эмпатияни, дунёни бошқаларнинг кўзи билан кўра олишни ривожлантиради. Тил ўрганган бола бошқа маданият, бошқа фикрлаш шакллари билан танишади — бу эса когнитив имкониятларни кенгайтиради ва фикрлаш мослашувчанлигини ривожлантиради.
Сунъий интеллект даврида таълим — классик қадриятлардан воз кечиш эмас, балки уларнинг янги талқини. Фундаментал база ҳали ҳам зарур, лекин эътибор энциклопедик билимларга эмас, балки ҳодисалар ўртасидаги боғлиқликларни кўра олишга қаратилади.
Келажак таълимининг моҳияти — ўзгаришга очиқ бўлиш, шу билан бирга асосий қадриятларга содиқ қолиш: болага ҳурмат, унинг салоҳиятига ишонч ва нафақат муваффақиятли, балки меҳрибон ва фикрлайдиган инсонни тарбиялашга интилиш.
