Талабаларга маъруза вақтида кўпроқ маълумотни тушунишга қандай ёрдам бериш мумкин?

Талабаларнинг маъруза давомида кўпроқ маълумотни ўзлаштириши учун дарсни когнитив юклама назарияси асосида режалаштириш ва ташкил қилиш муҳимдир.

Когнитив юклама назарияси — бу ўқувчи бир вақтнинг ўзида ишчи хотирасида қанчалик кўп маълумотни ушлаб туриши ва қайта ишлаши мумкинлигини оптималлаштиришга қаратилган илмий ёндашув. У маърузани шундай тузишга ёрдам берадики, бунда талабалар янги маълумотни осонроқ қабул қилади ва мустаҳкамроқ эслаб қолади.

2020 йилда йирик Америка университетларининг тиббиёт марказлари ўқитувчилари ушбу масала бўйича илмий тавсиялар чоп этган. Қуйида уларнинг асосий фикрлари ва уларга таянган ҳолдаги когнитив назариялар қисқача баён қилинади.

Когнитив юкламанинг турлари

Когнитив юклама — бу ўқувчи бир вақтнинг ўзида ишчи хотирасида ушлаб туриши ва қайта ишлаши керак бўлган маълумотлар миқдори. У 3 турга бўлинади:

1. Ташқи когнитив юклама (ташқи таъсир)

Бу ўқитиш жараёнига бевосита алоқаси бўлмаган, лекин ўрганишга ҳалал берадиган омиллар:

масалан, дераза ортидаги шовқин, ён-атрофдаги суҳбатлар, доскага тушаётган нурсиз бурчаклар, ёмон кўринадиган слайдлар, чалғитувчи шароитлар.

2. Ички когнитив юклама (ақлий)

Бу ўқувчи материални тушунишга сарфлайдиган интеллектуал саъй-ҳаракати. У ўқувчининг ёши, тайёргарлик даражаси, стресс ҳолати, мавзунинг мураккаблиги ва тушунтиришнинг содда ёки мураккаблигига қараб фарқ қилади.

Масалан, бир хил маърузани она тилида тинглаш билан чет тилида тинглаш ўртасида ички юклама даражаси сезиларли фарқ қилади.

3. Тегишли (фойдали) когнитив юклама

Бу янги билимларни олдингилар билан боғлаш, уларни тизимлаштириш, янги когнитив схемалар яратиш жараёнидир. Бу — ҳақиқий ўрганишнинг ўзи: тушуниш, эслаб қолиш ва қўллаш.

Гаджетлардан фойдаланиш – ноутбук ва телефонлар қулай, лекин жуда чалғитади. Шу сабабли уларнинг дарс жараёнидаги улушини чеклаш тавсия этилади. Сўнгги тадқиқотлар ҳатто маъруза пайтида бир дақиқалик телефон танаффуслари диққатни оширишини кўрсатган.

Шунингдек, қўлда ёзилган конспектлар анча самарали эслаб қолишга ёрдам беради.

«Ҳар бир сўзни кўчириб бўлмайди, шунинг учун маълумотни қайта ишлашга мажбур бўлинади. Ана шу қайта ишлаш жараёни маълумотнинг ишчи хотирадан узоқ муддатли хотирага ўтишига ёрдам беради», — дейди тадқиқотчилар.

Ташқи когнитив юкни дарс давомида камайтириш

1. Шовқинни камайтириш — масалан, деразани ёпиш ва овоз баландлигини ошириш.
2. Ёруғликни оптималлаштириш — тахта ёки экран кўринишини яхшилаш.
3. Тасвирлар сифати — интернет тезлиги ва расм сифатини текшириш, керак бўлмаса сифатли расмлар билан алмаштириш.
4. Гаджетлардан фойдаланиш — смартфон ва ноутбуклар диққатни чалғитиши мумкин; қисқа танаффуслар ташкиллаштириш мумкин.

Дафтарга қўлда ёзиш – маълумотни яхшироқ эслаб қолишга ёрдам беради. Сабаби, маълумотни олдиндан қайта ишлаш, уни ишчи хотирадан узоқ муддатли хотирага узатиш учун нейрон алоқаларни ишга солади.

Ички когнитив юкни оптималлаштириш

1. Талабаларнинг мавжуд билимларини фаоллаштириш ва янги маълумот билан боғлаш.
2. Дарс ҳажмини тартибга солиш — бир дарсда 1–2 тушунчадан ортиқ маълумот бермаслик.
3. Талабалар тажрибаси ва билим даражаси билан материални мослаштириш — янги маълумотни мавжуд тажриба билан боғлаш осонроқ тушунишга ёрдам беради.

Диққат! Агар талабалар билим даражаси турлича бўлса, контентни фарқлаш ва аудитория учун белгилаш тавсия этилади (масалан, ранглар билан ажратиш).

Фойдали когнитив юкни ошириш

• Янги маълумотни когнитив схемаларга жойлаштириш — мавжуд билимлар билан боғлаш.
• Маълумотни кичик бўлакларга бўлиш ва аста-секин бериш.
• Талабаларга мавзулар орасидаги боғлиқликни визуал тарзда кўрсатиш — схемалар, диаграммалар.
• Иккиланган кодлаш назариясига мувофиқ, маълумотни сўз ва расм орқали бир вақтда бериш.
• Эмоцияларни жалб қилиш — қизиқиш ва иштирокни оширади.

Яхши дарс мазмуни учун 7 принцип:

– мавзуга дарҳол жалб қилиш — қизиқарли мисол ёки вазифа билан бошлаш;

– кетма-кет изоҳлаш — мавзудан мавзуга сакрамаслик;

– қизиқарли фактларга эҳтиёткорлик билан ёндашиш — асосий маълумотни унутманг;

– мавжуд тажриба ва қисман ечилган вазифаларни ишлатиш — янги материални тушунишни осонлаштиради;

– визуал материаллардан эҳтиёткор фойдаланиш — фақат мақсадли расмлар ва графиклар;

– матн билан ортиқча юкламаслик — слайдларда қисқа тезислар ва иллюстрациялар етарли;

– воз ва ҳаракатларни назорат қилиш — аниқ, секин ва тушунарли нутқ, ортиқча гестикуляцияни камайтириш, аудитория билан кўз алоқа қилиш.