2024 йилда «Kazakhstan Kids Online» ўтказган тадқиқотига кўра, Қозоғистондаги ўн ёшгача бўлган болаларнинг 60 фоизи ижтимоий тармоқлар ва ўйин платформаларида аккаунтларга эга.
«Рақамли аутизм» атамаси тобора оммалашиб бормоқда, бу болаларда хулқ-атвор ўзгаришларига олиб келадиган гаджетларга қарамлик деб аталади. Бироқ мутахассислар бундай ташхис мавжудлигини рад этишмоқда, — деб хабар берган»24КЗ» мухбири.
– Мен Minecraft ўйнашни яхши кўраман, ўйинда мен фақат товуқларни кўрдим. Менга бу ёқади, чунки у ерда исталган нарсани қилиш мумкин. Мен у ерда булутгача ва булутлар устига уй қурдим.
– Мен зомби ўйнайман, ҳаммани ҳимоя қиламан, зомбиларни ўлдираман, чунки улар ортимиздан юришади ва отишади.
6 ёшли кўзлари ёниб турган болалар ўзларининг севимли ўйинлари ҳақида шундай ҳикоя қиладилар. Шундай ёрқин ва имкониятларга тўла виртуал дунё мактабгача ёшдаги болаларнинг эътиборини тортди. Кичкинтойларни вақтинча бўлсада, қизиқтириш учун пойтахт марказида арифметика, чизмачилик ва робототехника ўқитилади. Аммо замонавий боланинг кундалик нарсаларга бўлган муносабати аллақачон ўзгарган. Кадрларга қараганда, қиз оддий расмда расмни катталаштиришга ҳаракат қилмоқда.
Қозоғистонлик психолог ва педагоглар «рақамли аутизм» тушунчасини тез-тез тилга олишмоқда. Уларнинг фикрича, бу болаларда хулқ-атвор ўзгаришларига олиб келадиган гаджетларга қарамликдир. Симптомлар ҳақиқий аутизм белгиларини эслатади: нутқ бузилиши ва мулоқотдаги қийинчиликлар.
Психолог Татяна Остапенконинг изоҳи:
«Бизда дофамин деган гормон бор. У пассив завқланишдан, бажарилган ҳаракатлар учун мақтовдан ҳосил бўлади. Тармоқ уни жуда тез, айниқса, ўйинларда олиш имконини беради. Уч соат ичида тармоқда суткалик меъёрга нисбатан беш баравар кўп дофамин ишлаб чиқарилади. Ҳақиқий ҳаётда биз бундай завқ ололмаймиз.»
Ортиқча дофамин болада чарчоқ ва асабийликни келтириб чиқариши мумкин. Аммо гаджетларга қарамликни аутизм деб ҳисоблаш бемаънилик, дейди мутахассислар. Аутизм – бу асаб тизимининг ривожланишидаги бузилишлар билан боғлиқ туғма касаллик.
Тадқиқотчи Наримон Амантаев изоҳи:
«Бу мавжуд ташхис эмас. У на ХКТ-10 да, на ХКТ-11 да мавжуд ва ҳеч қачон мавжуд бўлмайди. Шунинг учун одамлар шунчаки қўрқишади ва ҳақиқий аутистлар демонизация қилинади, бу эса аутизм ҳамжамиятининг аутизм ҳақида маълумот бериш бўйича кўп йиллик саъй-ҳаракатларини бекор қилади.»
Глобал тармоқ туфайли бугунги кунда болаларга гаджетлардан фойдаланишни бутунлай тақиқлаб бўлмайди. Аммо бола истеъмол қиладиган контентни назорат қилиш муҳим, деб тушунтиради педагоглар. Ота-оналар фильтр вазифасини бажариши керак. Агар бола мураккаб мантиқий вазифаларни ҳал қилса, бу унинг ақлий фаолиятини рағбатлантиради. Мазмунсиз видео, аксинча, салбий таъсир кўрсатади.
Педагог Анна Казиева изоҳи:
«Агар боланинг телефонини олиб қўйсангиз, у нима қилишни ва ўзини қандай тутишни билмайди. Шунинг учун биз уни китоб ўқишга жалб қиламиз, майда моторикани ривожлантирамиз – қирқамиз, қолиплаймиз. Бўш вақтни фойдали ишга сарфлаш керак.»
Тўлақонли ривожланиш учун болалик даврини реал дунёда ўтказиш муҳимдир. У тенгдошлари билан ўйнаши, мулоқот қилиши, дастлабки ижтимоий алоқаларни ўрнатиши керак. Реал ҳаётдаги қизиқишлар боланинг ақлий фаолиятини ривожлантиради ва ижтимоий кўникмаларини мустаҳкамлайди.
