Ўқиш ёки университетдаги имтиҳонларга тайёргарликни эслаб кўринг: кўпчилик имтиҳондан бир-икки кун олдин ўқув материалларини тез ёдлаб олишга ҳаракат қилади. Аммо имтиҳондан кейин, ҳатто энг фаол талабалар бир ҳафтадан кейин ҳам бироз маълумотни эслашлари мумкин. Бир неча ой ўтиб, уларнинг ўзи ҳам ҳеч нарсани ёдга ололмайди.
Ушбу жараённи Герман Эббингаузнинг унутиш қиёси тушунтириб беради. Қуйида ушбу концепциянинг моҳияти ва унинг талабаларга маълумотни узоқ муддатли эсда сақлашлари учун қандай ёрдам бериши мумкинлиги ҳақида маълумот келтирилади.
Унутиш қиёси нима ва унинг ишончлилиги ҳақида
Герман Эббингауз унутиш қиёси концепциясини XIX аср охирида ўзининг «Хотира ҳақида» (Über das Gedächtnis) асарида илгари сурган. У инсон хотирасининг имкониятларини ўрганиш учун турли тажрибалар ўтказган. Таълим жараёнида иштирокчилар маъносиз бўғинларни ёдлаб, уларни қанчалик тез унутишларини кўрсатган.
Натижада, Эббингауз шундай хулосага келган: ёдлашдан 20 дақиқа ўтгач, иштирокчилар маълумотнинг фақат 60% ини эслайдилар. 9 соатдан кейин бу кўрсаткич 40% га тушади, бир ойдан кейин эса 20% ёки ундан кам бўлади. Ушбу маълумотлар «Эббингауз қиёси» номи билан машҳур бўлган.
Замонавий тадқиқотларда тасдиқланган назария
2015 йилда нидерландиялик олимлар Джаап Мурр ва Джори Дрос Эббингаузнинг тажрибаларини қайта ўрганиб, ўхшаш натижаларга эришишган. Улар немис олимининг математик ва статистик таҳлилларга асосланган тадқиқотлари муҳимлигини таъкидладилар.
Бундан ташқари, илмий ҳамжамиятда унутувчанлик қисми одамларнинг энг ёрқин воқеалар ҳақидаги хотираларига қандай боғлиқ эканлиги ҳақида узоқ вақт давомида баҳс-мунозаралар бўлиб ўтган. Бир қатор тадқиқотлардан сўнг, олимлар «чақмоқ хотиралар» деган тушунчани киритдилар — яъни одам биринчи марта кутилмаган ҳодиса ҳақида (масалан, террорчилик акти ҳақида) эшитган пайтдаги хотиралар. Маълум бўлишича, одамларга муҳим воқеани яхши эслайман, деб ўйлашларига қарамай, вақт ўтиши билан тафсилотлар барибир унутилиб боради.
Нега унутиш фойдали?
Хотиранинг чекланган имкониятлари туфайли унутиш — табиий жараёндир. Одам мияси зарур бўлмаган маълумотларни ўчириб, ўз «хотира ҳажмини» оптималлаштиради. Бу жараён инсон учун фойдали бўлиб, мияни керакли маълумотлар билан тўлдиришга ёрдам беради.
Лекин муҳим маълумотларни унутиб қўймаслик учун маълумотларни мустаҳкамлаш бўйича махсус усуллар қўлланилиши керак.
Маълумотни узоқ вақт эсда қолдириш усуллари
Эббингауз нафақат унутувчанлик қисмини ишлаб чиққан, балки хотирамизга таъсир қилувчи айрим омилларни ҳам белгилаб берган. Ушбу омилларни ҳисобга олган ҳолда, талабалар материални самарали ўзлаштириши учун маълумотни тақдим этишни режалаштириш мумкин.
1. Ахборотни тингловчилар учун мазмунли қилинг
Агар сиз талабалар ўрганиши керак бўлган материални яхши тузилган, тушунарли, аҳамиятли ва мантиқий тарзда тақдим этсангиз, улар учун уни эслаб қолиш анча осон бўлади.
Фан билан талабалар ўртасида уларни олдиндан биладиган маълумотлари билан ўзаро боғлиқликлар яратинг, назарияни контекстда тушунтиринг. Бу оммавий маданият ёки кундалик ҳаёт бўлиши мумкин. Катталарга ўргатишда эса вазифа янада осонлашади, чунки уларда аллақачон бой билим ва тажриба захираси бор, буни фойдаланиш мумкин. Қийин тушунчаларни содда мисолларда тушунтиришга ҳаракат қилинг.
2. Такрорлаш аҳамиятини ҳисобга олинг
Янги маълумотнинг тез унутилишининг олдини олиш учун оддий такрорлаш етарли бўлиши мумкин. Ўрганилган материални такрорлаш учун энг яхши вақт — бу маълумот билан танишганингиздан 20 минут ўтиб бўлади. Унутувчанлик қисмини кўрганимизда, айнан шу вақтда қисмнинг чуқур пасайиши кузатилади.
Ҳа, ҳар бир сессиядан кейин маълумот қисман унутилади, лекин унутилиш жараёни секинлашади. Ушбу техника маълумотни маълум вақт интерваллари орқали такрорлашга асосланади: масалан, 20 минутдан кейин, сўнг бир соатдан кейин, уч соатдан кейин, бир кун, уч кун, бир ҳафта ва ҳоказо.
Интервалли такрорлашнинг фойдасини текшириш когнитив психология доирасида ўтган асрнинг етмишинчи йилларида бошланган. Томас Ландауэр ва Роберт Бьорк психология талабалари гуруҳини йиғиб, уларнинг «одам суратлари + унинг исми» боғлиқлигини қай даражада ёдда сақлашига оид тажриба ўтказган. Гипотеза тасдиқланиб интервалларни босқичма-босқич ошириш иштирокчиларга маълумотни узоқ вақт эслаб қолишга ёрдам берган.
Бироқ бу техника асосан фактлар, сўзлар ёки формулаларни эслаб қолиш нуқтаи назаридан ўрганилади. У мураккаб маълумотларни ўзлаштириш, фикрлашни талаб қиладиган шароитларда қанчалик самарали ишлаши ҳалигача аниқ эмас.
3. Ўқувчиларга қўшимча машқлар беринг
«Қайта ўрганиш» (инглиз тилида overlearning) атамаси бор, у инсон муайян кўникмани максимал даражада ўзлаштиргандан кейин ҳам шу кўникмани машқ қилиш жараёнини англатади. Масалан, агар сиз бир соат баскетбол майдонида уч очколик зарбаларни амалга оширишни машқ қилган бўлсангиз, қўшимча 15 дақиқа шу иш билан шуғулланиш ушбу маҳоратингизни янада мустаҳкамлашга ёрдам беради.
«Қайта ўрганиш»нинг мотор ва кўриш кўникмаларини ривожлантиришда қанчалик фойдали эканлиги яхши ўрганилган. Маълумотларни ўзлаштириш нуқтаи назаридан бу ҳолат унчалик кенг ўрганилмаган, лекин олимлар, масалан, чет тилларини ўрганишда ёки фактларни ёдлашда ушбу усул янада яхши натижа беради, деб тахмин қиладилар, чунки бу ерда олий когнитив функциялар ишга тушади. Шунинг учун ўрганилган материални мустаҳкамлаш учун машқларга кўпроқ вақт ажратиш ортиқча бўлмайди.
