АҚШда ўтказилган янги тажриба натижаларига кўра, сунъий интеллект ёрдамчиларидан мунтазам фойдаланиш инсон миясининг фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Тадқиқотчилар фикрича, бу ҳолат ўрганиш самарадорлигини пасайтиради ва одамнинг ўз фикрини шакллантириш қобилиятини сусайтиради.
Массачусетс технология институти (МИТ) олимлари томонидан 2025 йил июнь ойида арХив сайтида эълон қилинган «Сизнинг миянгиз ChatGPT да: эссе ёзишда сунъий интеллект ёрдамчисидан фойдаланиш орқали когнитив қарз йиғилиши» номли тадқиқот айнан шу хавотирли ҳолатларни аниқлаган.
Тадқиқот 52 нафар иштирокчи билан ўтказилган. Улар икки гуруҳга бўлинган: биринчи гуруҳ аъзолари ChatGPT дан фойдаланмасдан эссе ёзган, иккинчи гуруҳ эса ундан ёрдам олган. Ҳар бир иштирокчига икки ой давомида умумий ҳисобда 12 та эссе ёзиш топширилган.
Топшириқлардан сўнг иштирокчилар томонидан ёзилган матнларни эслаб қолиш қобилияти текширилган, шунингдек, ёзиш вақтида миянинг фаоллиги нейрофаоллик тракерлари орқали кузатилган.
Тадқиқот натижаларига кўра, сунъий интеллект ёрдамчилари иштирокчиларнинг фикрлаш фаоллигини камайтирган. Айниқса қуйидаги ҳолатлар кузатилган:
Хотиранинг пасайиши: ChatGPT ёрдамида ёзилган эсселар иштирокчилар томонидан ёдда сақланмаган. Оддий қилиб айтганда, улар ўзлари ёзган матнни эслай олмаган.
Миянинг «дангасалашуви»: Сунъий интеллектга таянган иштирокчилар мияси бошқа гуруҳга нисбатан сустроқ ишлаган. Олимлар бу ҳолатни «когнитив қарз» деб атади.
Ўрганиш самарасининг пасайиши: AI дан фойдаланганлар, мустақил ишлаганларга нисбатан янги билимларни ёд олиш ва таҳлил қилишда пастроқ натижаларни кўрсатган.
Ёзув сифати: ChatGPT дан фойдаланилган матнлар стилистик жиҳатдан чиройлироқ бўлган бўлсада, уларнинг мазмунан чуқурлиги, манбага асосланганлиги ва ғоя бойлиги пастроқ бўлган.
Нима учун бу муҳим?
Тадқиқот муаллифларидан бири, МИТ профессори Девид Бамех, бу натижаларни қуйидагича изоҳлади: «Ўқувчилар сунъий интеллект ёрдамчисидан фойдаланганда, улар тез ва осон натижага эришишади. Аммо бу уларга ҳеч нима ўргатмайди. Мия ўзини зўриқишга мажбурламаганида, у ривожланмайди. Биз айнан шуни кузатдик.»
Шунингдек, тадқиқотда иштирокчиларга сунъий интеллектдан фойдаланиш йўллари тўғрисида ҳам ўргатишган. Бу эса ёзилган матн сифатини оширган бўлсада, ўрганиш ва ёд олишга таъсир қилмаган. Бу шуни англатадики, AI ни тўғри ишлатиш ҳам ўқув самарадорлигини оширмайди, агар ўқувчи ўзи фикрламаса.
Тадқиқот муаллифлари натижаларни нотўғри талқин қилмасликни сўрашган. Чунки бу фақат битта топшириқ — эссе ёзишга асосланган ва эксперимент бор-йўғи тўрт ой давом этган. Иштирокчилар сони эса нисбатан кам бўлган. Шунингдек, AI бошқа соҳаларда — масалан, таржима, код ёзиш ёки график дизайнда — мияга қандай таъсир кўрсатиши ҳали аниқ эмас.
Янги тадқиқот сунъий интеллект ёрдамчилари билан ишлашда мувозанат муҳимлигини яна бир бор кўрсатади. Ўрганишда АИъни тўлиқ ишониб топшириш, айниқса ўқувчи мустақил фикр юритишни ўрганаётган пайтда, унинг фикрлаш қобилиятини заифлаштириши мумкин. Шунинг учун ҳам, AI ни восита сифатида ишлатиш — лекин ўрганиш жараёнида асосий кучни инсон ўзига қаратиши — энг мақбул йўл бўлиб қолмоқда.
