AQSHda o‘tkazilgan yangi tajriba natijalariga ko‘ra, sun’iy intellekt yordamchilaridan muntazam foydalanish inson miyasining faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tadqiqotchilar fikricha, bu holat o‘rganish samaradorligini pasaytiradi va odamning o‘z fikrini shakllantirish qobiliyatini susaytiradi.
Massachusets texnologiya instituti (MIT) olimlari tomonidan 2025-yil iyun oyida arXiv saytida e’lon qilingan “Sizning miyangiz ChatGPTda: esse yozishda sun’iy intellekt yordamchisidan foydalanish orqali kognitiv qarz yig‘ilishi” nomli tadqiqot aynan shu xavotirli holatlarni aniqlagan.
Tadqiqot 52 nafar ishtirokchi bilan o‘tkazilgan. Ular ikki guruhga bo‘lingan: birinchi guruh a’zolari ChatGPT’dan foydalanmasdan esse yozgan, ikkinchi guruh esa undan yordam olgan. Har bir ishtirokchiga ikki oy davomida umumiy hisobda 12 ta esse yozish topshirilgan.
Topshiriqlardan so‘ng ishtirokchilar tomonidan yozilgan matnlarni eslab qolish qobiliyati tekshirilgan, shuningdek, yozish vaqtida miyaning faolligi neyrofaollik trakerlari orqali kuzatilgan.
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, sun’iy intellekt yordamchilari ishtirokchilarning fikrlash faolligini kamaytirgan. Ayniqsa quyidagi holatlar kuzatilgan:
Xotiraning pasayishi: ChatGPT yordamida yozilgan esselar ishtirokchilar tomonidan yodda saqlanmagan. Oddiy qilib aytganda, ular o‘zlari yozgan matnni eslay olmagan.
Miyaning “dangasalashuvi”: Sun’iy intellektga tayangan ishtirokchilar miyasi boshqa guruhga nisbatan sustroq ishlagan. Olimlar bu holatni “kognitiv qarz” deb atadi.
O‘rganish samarasining pasayishi: AI’dan foydalanganlar, mustaqil ishlaganlarga nisbatan yangi bilimlarni yod olish va tahlil qilishda pastroq natijalarni ko‘rsatgan.
Yozuv sifati: ChatGPT’dan foydalanilgan matnlar stilistik jihatdan chiroyliroq bo‘lgan bo‘lsa-da, ularning mazmunan chuqurligi, manbaga asoslanganligi va g‘oya boyligi pastroq bo‘lgan.
Nima uchun bu muhim?
Tadqiqot mualliflaridan biri, MIT professori Devid Bamex, bu natijalarni quyidagicha izohladi: “O‘quvchilar sun’iy intellekt yordamchisidan foydalanganda, ular tez va oson natijaga erishishadi. Ammo bu ularga hech nima o‘rgatmaydi. Miya o‘zini zo‘riqishga majburlamaganida, u rivojlanmaydi. Biz aynan shuni kuzatdik.”
Shuningdek, tadqiqotda ishtirokchilarga sun’iy intellektdan foydalanish yo‘llari to‘g‘risida ham o‘rgatishgan. Bu esa yozilgan matn sifatini oshirgan bo‘lsa-da, o‘rganish va yod olishga ta’sir qilmagan. Bu shuni anglatadiki, AI’ni to‘g‘ri ishlatish ham o‘quv samaradorligini oshirmaydi, agar o‘quvchi o‘zi fikrlamasa.
Tadqiqot mualliflari natijalarni noto‘g‘ri talqin qilmaslikni so‘rashgan. Chunki bu faqat bitta topshiriq — esse yozishga asoslangan va eksperiment bor-yo‘g‘i to‘rt oy davom etgan. Ishtirokchilar soni esa nisbatan kam bo‘lgan. Shuningdek, AI boshqa sohalarda — masalan, tarjima, kod yozish yoki grafik dizaynda — miyaga qanday ta’sir ko‘rsatishi hali aniq emas.
Yangi tadqiqot sun’iy intellekt yordamchilari bilan ishlashda muvozanat muhimligini yana bir bor ko‘rsatadi. O‘rganishda AI’ni to‘liq ishonib topshirish, ayniqsa o‘quvchi mustaqil fikr yuritishni o‘rganayotgan paytda, uning fikrlash qobiliyatini zaiflashtirishi mumkin. Shuning uchun ham, AI’ni vosita sifatida ishlatish — lekin o‘rganish jarayonida asosiy kuchni inson o‘ziga qaratishi — eng maqbul yo‘l bo‘lib qolmoqda.
